Đồ Chơi Xe Tải Vật Liệu Mở: Khơi Dậy Tiềm Năng Chơi Ở Trẻ Tự Kỷ

Trẻ tự kỷ thường đối mặt với nhiều thách thức trong việc vui chơi, một phần do những khó khăn trong giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi rập khuôn. Tuy nhiên, chơi đóng vai trò quan trọng như một cầu nối giúp trẻ phát triển các kỹ năng nhận thức, từ giải quyết vấn đề, sắp xếp thứ tự đến bắt chước. Chơi còn hỗ trợ sự phát triển ngôn ngữ, kỹ năng vận động, tương tác xã hội và khả năng giao tiếp, thấu hiểu người khác. Với trẻ tự kỷ, những rối loạn trong quá trình cảm giác là thường gặp, và việc lựa chọn đồ chơi phù hợp có thể giúp trẻ điều hòa các giác quan, mở ra thế giới khám phá và sáng tạo.

Để trẻ tự kỷ có thể chơi và tận hưởng niềm vui từ việc chơi, điều quan trọng đầu tiên là phải hiểu rõ khả năng chơi của trẻ.

I. Đánh Giá Khả Năng Chơi Của Trẻ Tự Kỷ

Việc quan sát trẻ chơi là chìa khóa để hiểu được khả năng chơi hiện tại của trẻ và xác định những lĩnh vực chơi cần được khuyến khích và phát triển thêm. Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn với một số kỹ năng chơi quan trọng, bao gồm:

Quan sát và bắt chước các trò chơi của người khác
Đọc vị ý định của người khác trong khi chơi
Hiểu và tuân thủ các quy tắc, luật lệ của trò chơi
Chơi luân phiên và biết chờ đợi đến lượt mình
Tuân theo chuỗi hướng dẫn nhiều bước để chơi một trò chơi
Thay đổi trò chơi một cách linh hoạt
Nhận thức được sự khác biệt giữa mong muốn của bản thân và người khác
Linh hoạt thay đổi vai trò trong trò chơi
Chơi giả vờ, nhập vai và sáng tạo các tình huống chơi

Để đánh giá khả năng chơi của trẻ một cách toàn diện, hãy tự đặt ra những câu hỏi quan sát sau:

Trẻ có hứng thú với đồ chơi nào không? Đồ chơi nào thu hút trẻ nhất? Trẻ có đặc biệt thích thú với những đồ vật có chuyển động quay, đồ chơi phát nhạc, hay đồ chơi có chất liệu đặc biệt không? Có đồ vật hay âm thanh nào khiến trẻ sợ hãi hoặc khó chịu không?
Trẻ sử dụng đồ chơi như thế nào? Quan sát xem trẻ có xu hướng sắp xếp đồ chơi thành hàng, phân loại chúng theo màu sắc hoặc hình dạng, có hành động lặp đi lặp lại với đồ chơi, hoặc sử dụng đồ chơi không đúng công năng (ví dụ, dùng xe tải để gõ thay vì chở đồ) hay không.
Trẻ thích loại trò chơi nào? Trẻ có thích những trò chơi vận động mạnh, trò chơi tĩnh lặng, trò chơi xây dựng, trò chơi trốn tìm, hay trò chơi tương tác với người khác?
Trẻ có chơi cùng ai không? Quan sát cách trẻ tương tác với người lớn và những trẻ khác khi chơi.

Phân Loại Mức Độ Chơi Của Trẻ Tự Kỷ

Hiểu rõ các mức độ phát triển kỹ năng chơi và mức độ hòa nhập xã hội trong khi chơi sẽ giúp cha mẹ và người chăm sóc xây dựng kế hoạch can thiệp phù hợp.

1. Mức độ phát triển chơi theo kỹ năng:

Chơi tạo cảm giác và thăm dò: Ở mức độ này, trẻ chủ yếu sử dụng các giác quan để khám phá đồ chơi. Trẻ có thể đưa đồ chơi vào miệng, lắc, ném, đập đồ chơi lặp đi lặp lại; hoặc dành nhiều thời gian để lật úp, xoay tròn hoặc thao tác đồ vật một cách rập khuôn.
Chơi quan hệ: Trẻ bắt đầu nhận ra mối quan hệ giữa các đồ vật. Các hoạt động chơi bao gồm đập các đồ vật vào nhau, xếp hàng đồ vật cạnh nhau, phân loại đồ vật theo nhóm, hoặc chơi xây dựng đơn giản như tập hợp hoặc tháo rời các bộ phận của một đồ vật.
Chơi chức năng: Trẻ sử dụng đồ vật đúng với công năng cơ bản của chúng. Ví dụ, trẻ đẩy xe tải trên sàn nhà, đưa cốc lên miệng giả vờ uống nước, hoặc cho búp bê ăn.
Chơi biểu tượng/tưởng tượng: Đây là mức độ chơi phức tạp hơn, đòi hỏi trẻ khả năng tưởng tượng và nhập vai. Trẻ có thể tưởng tượng đồ vật vô tri vô giác như búp bê, thú nhồi bông có cảm xúc và biết hành động. Trẻ cũng có thể bắt đầu chơi giả vờ, ví dụ áp một khối gỗ lên tai và giả vờ đó là điện thoại. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc phát triển trò chơi biểu tượng.

2. Mức độ chơi xã hội:

Chơi một mình: Trẻ chơi một mình với đồ chơi, không quan tâm đến những người xung quanh và không chủ động tương tác với người khác trong khi chơi.
Chơi song song: Ở giai đoạn này, trẻ bắt đầu nhận thức được sự hiện diện của những người khác trong không gian chơi của mình. Trẻ có thể quan sát nhanh hành động của người khác nhưng không chủ động đến gần để chơi cùng. Trẻ có thể chia sẻ đồ chơi trong thời gian ngắn, nhưng sau đó mỗi trẻ vẫn tiếp tục chơi theo ý thích riêng của mình.
Chơi hợp tác: Đây là mức độ chơi xã hội phát triển nhất. Trẻ thể hiện khả năng hợp tác với bạn chơi trong một chuỗi các hoạt động chơi. Trò chơi hợp tác thường bắt đầu từ những trò chơi luân phiên đơn giản với người lớn như trốn tìm, đuổi bắt. Trẻ tự kỷ thường gặp nhiều thách thức để đạt đến mức độ chơi hợp tác do những khó khăn về giao tiếp và tương tác xã hội.

Alt: Bé trai tự kỷ chơi đồ chơi xe tải bằng gỗ trong buổi trị liệu, tập trung vào việc bốc dỡ hàng hóa, phát triển kỹ năng vận động tinh và khả năng nhập vai.

II. Chiến Lược Phát Triển Kỹ Năng Chơi Cho Trẻ Tự Kỷ Dựa Trên Đánh Giá

1. Phát triển kỹ năng chơi theo từng mức độ:

Đối với chơi tạo cảm giác: Khuyến khích trẻ khám phá môi trường chơi bằng cách củng cố hành động cầm nắm và quan sát đồ chơi. Sau đó, hướng dẫn trẻ thực hiện các thao tác đơn giản với đồ vật bằng một tay, đồng thời thực hiện một cử chỉ khác với tay còn lại (ví dụ, vịn vào tủ trong nhà búp bê trong khi mở và đóng cửa).
Đối với chơi quan hệ: Củng cố các trò chơi kết nối hai vật hoặc các phần khác nhau của một đồ vật. Ví dụ: đập các đồ vật vào nhau, xếp hàng, ghép cặp hoặc tập hợp những đồ vật cùng loại, đặc biệt là các bộ phận của đồ chơi xe tải như bánh xe, thùng xe, cabin.
Đối với chơi chức năng:
- Chơi chức năng đơn giản: Dạy trẻ sử dụng một đồ vật với mục đích rõ ràng. Ví dụ: đẩy xe tải đồ chơi quanh phòng, chạm cốc vào miệng giả vờ uống nước, cho búp bê ăn. Đồ chơi xe tải bằng vật liệu mở như xe tải gỗ đơn giản là lựa chọn tuyệt vời để bắt đầu, vì chúng có thể được sử dụng để chở các đồ vật khác nhau, kích thích trẻ sáng tạo ra nhiều tình huống chơi khác nhau.
- Chơi chức năng phức tạp: Dạy trẻ thực hiện ít nhất hai hành động liên tiếp để tạo ra một kết quả. Ví dụ: đẩy hộp đồ chơi, nhắm mắt và nhấn nút phát nhạc trên xe tải đồ chơi có nút bấm.
Đối với chơi tưởng tượng:
- Chơi tưởng tượng đơn giản: Dạy trẻ sử dụng một đồ vật tượng trưng cho một vật khác. Ví dụ: dùng khối gỗ hình chữ nhật tượng trưng cho xe lửa, dùng ghế tượng trưng cho ngựa. Đồ chơi xe tải bằng vật liệu mở có thể biến thành bất cứ thứ gì trong trí tưởng tượng của trẻ, từ xe cứu hỏa đến tàu vũ trụ.
- Chơi tưởng tượng đơn giản, hành động trên người khác: Ví dụ: cho búp bê uống sữa, hoặc chở thú bông đi chơi bằng xe tải.
- Chơi biểu tượng bằng cách dùng tối thiểu 2 hành động trên bản thân: Ví dụ: giả vờ rót nước và uống bằng ly; đội mũ và đẩy xe tải chở đồ chơi quanh nhà, chất khối lên xe rồi đổ khối xuống khi xe dừng lại.

2. Phát triển kỹ năng xã hội:

Đối với chơi một mình: Nguyên tắc chính là hỗ trợ trẻ dần dần tương tác với người khác. Người chăm sóc nên ngồi bên cạnh trẻ, cố gắng thu hút sự chú ý của trẻ bằng cách bắt chước hành động và âm thanh của trẻ khi chơi. Hoặc người lớn có thể chơi với một đồ vật mà trẻ thích và nhẹ nhàng giúp trẻ tham gia chơi khi trẻ đến gần để lấy lại món đồ chơi đó. Người lớn nên chơi ở cùng mức độ với trẻ, sử dụng những đồ chơi trẻ yêu thích như nước/cát, khối xây dựng, hoặc đồ chơi âm nhạc.
Đối với chơi song song: Nguyên tắc chính ở giai đoạn này là giới thiệu các trò chơi khám phá và xã hội nhiều hơn. Ví dụ: khuyến khích trẻ chia sẻ sự chú ý, đáp ứng các nhu cầu cơ bản của trẻ khác, động viên chơi luân phiên. Bố trí một cặp người lớn và trẻ ngồi cạnh một cặp người lớn và trẻ khác. Mỗi cặp chơi trò chơi tương tự nhau, và người lớn khéo léo kéo sự chú ý của trẻ sang cách chơi của cặp bên cạnh. Khuyến khích mọi cố gắng của trẻ khi quan tâm và chia sẻ hoạt động với cặp đôi kia.
Đối với chơi hợp tác: Trò chơi hợp tác được chia thành nhiều bước cụ thể. Một trong những nguyên tắc quan trọng khi chơi với trẻ tự kỷ ở giai đoạn này là mở rộng nhu cầu tương tác của trẻ với người khác, khuyến khích trẻ đưa ra lựa chọn, tiếp tục nhấn mạnh việc chia sẻ sự chú ý, phát triển kỹ năng ứng phó với việc thay đổi hoạt động/chuyển tiếp, và biết chờ đến lượt. Ví dụ: giới thiệu các hoạt động nhóm như hát/chơi nhạc, chơi nước/cát, trò chơi xây dựng chung. Sử dụng ngôn ngữ đơn giản và/hoặc công cụ trực quan để minh họa những hành động trẻ cần thực hiện trong hoạt động chơi, làm mẫu cho trẻ xem. Sử dụng tín hiệu kết thúc trò chơi như “xong rồi” để trẻ nhận biết khi nào hoạt động chơi kết thúc.

Alt: Bé gái tự kỷ tập trung chơi với xe tải gỗ tự chế, khám phá khả năng sáng tạo và giải quyết vấn đề thông qua trò chơi vật liệu mở.

III. Gợi Ý Một Số Đồ Chơi Hữu Ích Cho Trẻ Tự Kỷ

Đồ chơi hấp dẫn thị giác: Trẻ tự kỷ thường có xu hướng học tập tốt thông qua thị giác. Vì vậy, những đồ chơi, đồ vật hấp dẫn về mặt thị giác, kết hợp với chuyển động và âm thanh, cùng với vận động tay, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển khả năng tập trung và chú ý ở trẻ. Ví dụ:
- Thổi bong bóng xà phòng
- Ô tô dây cót có âm thanh và ánh sáng, đóng mở cửa
- Chóng chóng
- Lego, đồ chơi xếp chồng
- Thả hình vào cột hoặc hộp
- Đàn gõ
- Vòng lò xo ngũ sắc
- Bóng gai phát sáng
- Đèn phát sáng nhiều màu sắc
- Ghép hình
- Tranh ảnh (ảnh chụp, lô tô, sách tranh, truyện tranh chủ đề…)
Đồ chơi giả vờ: Loại đồ chơi này giúp phát triển khả năng chơi tương tác và trí tưởng tượng của trẻ. Ví dụ:
- Búp bê, thú bông
- Bộ cốc chén, nấu ăn
- Bộ cắt hoa quả
- Bàn chải, lược, bát thìa, giấy ăn
- Nhà, ô tô, đặc biệt là xe tải đồ chơi bằng vật liệu mở
- Trò chơi đóng vai
Đồ chơi vận động tinh: Phát triển kỹ năng phối hợp tay mắt, khả năng bắt chước, sự kiên trì và điều hòa rối loạn cảm giác. Ví dụ:
- Bảng từ, giấy, bút sáp và chì màu
- Đất nặn
- Kéo cắt, giấy màu
- Xâu hạt, con giống, hạt cườm
- Lego, lắp ghép
- Nhặt vật nhỏ, gấp, xé, bóc, kẹp…
Các trò chơi tạo sự uyển chuyển: Tạo không khí vui nhộn, tăng cường tương tác và điều hòa vận động. Ví dụ:
- Bài hát đồng dao kết hợp động tác cơ thể: Nu na nu nống, kéo cưa, nhong nhong, chi chành, đập “je”, dung dăng dung dẻ…
- Bài hát về cơ thể kết hợp động tác
- Bài hát về con vật kết hợp động tác
Đồ chơi vận động cơ thể: Trẻ thường thích các trò chơi vận động cơ thể vì ít đòi hỏi tư duy trừu tượng, ít phải sử dụng ngôn ngữ, giúp giảm hành vi định hình và cải thiện điều hòa vận động. Ví dụ:
- Cầu trượt, xích đu, bập bênh; Đá, ném bóng
- Lăn hoặc nhún trên bóng to; Bàn nhún, cầu thăng bằng
- Kéo dây chun; Xe đạp, xe lắc
Đồ chơi điều hòa cảm giác vận động: Các loại đồ chơi và hoạt động giúp trẻ tự kỷ điều chỉnh các vấn đề liên quan đến cảm giác vận động, giúp trẻ bình tĩnh và tập trung hơn. Xe tải đồ chơi bằng vật liệu mở cũng có thể được sử dụng trong các hoạt động này, ví dụ như đẩy xe tải lên dốc, xuống dốc để cảm nhận sự thay đổi về vận tốc và lực cản.

IV. Hướng Dẫn Khi Chơi Cùng Trẻ Tự Kỷ

Tạo sự tương tác ngang tầm mắt: Ngồi hoặc quỳ xuống ngang tầm mắt với trẻ, cố gắng thu hút sự chú ý của trẻ vào người chơi và ngược lại, người chơi cũng cần tập trung vào hành động của trẻ.
Sử dụng ngôn ngữ đơn giản: Dùng từ ngữ thật đơn giản, hướng trực tiếp đến đồ vật trẻ đang nhìn hoặc hành động trẻ đang làm. Ví dụ, khi trẻ nhìn bong bóng xà phòng, hãy nói “bong bóng”. Khi bóng nổ, nói “bùm”.
Chơi hồn nhiên và bắt chước: Bắt chước hành động chơi của trẻ, tạo không khí vui vẻ, hào hứng để khuyến khích trẻ tương tác với người chơi.
Lặp lại từ ngữ và tạo dự đoán: Lặp đi lặp lại một số từ mệnh lệnh để tạo sự tiên đoán ở trẻ. Ví dụ: “một, hai…ba…mở!”. Giơ tay chờ đợi hành động đập tay “high-five”.
Sử dụng phần thưởng: Khi trẻ thực hiện tốt một hành động, phần thưởng có thể là lời khen ngợi, một tác động vui nhộn vào cơ thể (như cù nhẹ), hoặc món ăn/đồ vật trẻ yêu thích.
Sắp xếp đồ chơi khoa học: Nên phân loại đồ chơi và xếp riêng từng loại vào hộp nhựa có nắp đậy. Dán nhãn bên ngoài hộp bằng ảnh hoặc biểu tượng của đồ chơi đó. Dạy trẻ chơi từng loại một, sau khi chơi xong phải cất đồ gọn gàng, ngăn nắp. Sử dụng rổ hoặc hộp có biểu tượng “xong rồi” để giúp trẻ nhận biết khi nào trò chơi kết thúc.
Hỗ trợ khi trẻ gặp khó khăn: Nếu trẻ không biết cách chơi, hãy hỗ trợ trẻ bằng cách “cầm tay chỉ việc” và giảm dần sự giúp đỡ khi trẻ đã quen.
Chơi nhóm: Với trẻ chưa biết chơi hoặc mức độ tự kỷ nặng, ban đầu khi chơi nhóm có thể cần 2 người hỗ trợ: một người làm đối tác chơi trực tiếp với trẻ, một người hỗ trợ trò chơi. Sau đó có thể đổi vai trò.
Trò chơi nhóm có luật lệ: Các trò chơi nhóm nên tạo cho trẻ sự chờ đợi và hiểu lượt chơi, giúp trẻ học cách tuân thủ và chia sẻ.