Những câu thơ trên nằm trong bài thơ nổi tiếng “Tiểu đội xe không kính” của nhà thơ Phạm Tiến Duật, sáng tác năm 1969, khắc họa hình ảnh những chiếc xe vận tải quân sự trên tuyến đường Trường Sơn khói lửa. Trong số những “người hùng” thầm lặng ấy, Xe Tải Zil-157 nổi lên như một biểu tượng cho sự bền bỉ, mạnh mẽ và khả năng vượt mọi gian khó. Bài viết này của Xe Tải Mỹ Đình sẽ đi sâu vào lịch sử, đặc điểm kỹ thuật và vai trò to lớn của chiếc xe tải huyền thoại này trong quân đội và lòng người Việt Nam.
Đường Trường Sơn, huyết mạch giao thông chiến lược trong kháng chiến chống Mỹ, là một kỳ tích vĩ đại. Mạng lưới đường bộ phức tạp với 5 trục dọc, 21 trục ngang cùng tuyến đường kín dài hàng nghìn km, hệ thống đường sông gần 500km đã được xây dựng và khai thác hiệu quả. Ngày 9 tháng 8 năm 1964 đánh dấu mốc quan trọng khi Trung đoàn 98 Anh hùng bắt đầu mở đường cơ giới lên Trường Sơn, mở ra kỷ nguyên vận tải cơ giới. Đoàn xe ô tô đầu tiên chở hàng vào chiến trường vào ngày 25 tháng 10 năm 1965 đã chính thức khởi đầu giai đoạn vận tải cơ giới trên tuyến đường huyền thoại này.
Nhờ có vận tải cơ giới, hàng triệu lượt cán bộ, chiến sĩ, hàng chục sư đoàn, quân đoàn chủ lực đã được vận chuyển thần tốc vào chiến trường miền Nam. Thời gian cơ động rút ngắn từ 4-5 tháng xuống chỉ còn 4 ngày, một bước tiến vượt bậc. Mỗi năm, hàng triệu tấn hàng hóa, vũ khí, lương thực, thuốc men, đạn dược đã được chuyển vào tiền tuyến, góp phần quan trọng vào thắng lợi cuối cùng. Đặc biệt, năm 1974, lượng hàng hóa vận chuyển tăng gấp 22 lần so với năm 1966, một con số ấn tượng thể hiện sự phát triển vượt bậc của hệ thống vận tải Trường Sơn. Trong chiến dịch Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975, bộ đội Trường Sơn đã bảo đảm giao thông trên toàn tuyến Quốc lộ 1 và 7 tuyến đường khác, sử dụng trên 1.000 xe, góp phần vào thắng lợi lịch sử của dân tộc.
ZIL là tên viết tắt của “Nhà máy mang tên Likhachev”, một biểu tượng của ngành công nghiệp ô tô Liên Xô. Nhà máy này được đặt theo tên Ivan Alekseevich Likhachev, nhà thiết kế ô tô hàng đầu Liên Xô. Xe tải Zil-157, sản phẩm của nhà máy Likhachev, ra đời để thay thế Studebaker US6, mẫu xe vận tải chủ lực trước đó. Dự án Zil-157 được hiện thực hóa vào năm 1957 với chiếc xe ba cầu đầu tiên, một đỉnh cao công nghệ Xô Viết thời bấy giờ. Đây là xe tải off-road 6×6 với ba cầu chủ động và vi-sai đồng bộ, đảm bảo khả năng vượt địa hình tuyệt vời. Một số phiên bản còn được trang bị hệ thống tự bơm lốp, một công nghệ tiên tiến tiếp tục được phát triển trên Zil-131 sau này.
Tại Việt Nam, xe Zil-157, hay còn được gọi thân thương là Zil ba cầu, nhanh chóng trở thành “người hùng” trên đường Trường Sơn. Với kích thước dài 6,684m, rộng 2,315m, cao 2,36m, động cơ 5,6 lít công suất 109 mã lực, Zil-157 không chỉ mạnh mẽ mà còn linh hoạt trên mọi địa hình.
Sau khi ra mắt, Zil-157 đã giành được “giải thưởng lớn” tại triển lãm ô tô quốc tế Bruxen (Bỉ) năm 1958, khẳng định chất lượng và đẳng cấp quốc tế. Thiết kế ban đầu của Zil-157 là xe tải chiến lược cho quân đội Liên Xô, nhưng nó nhanh chóng được phát triển thành nhiều biến thể quân sự khác như xe chở pháo, xe phóng rocket Kachiusa. Thùng xe có thể lắp thêm ghế băng chở từ 12 đến 16 lính, nhưng thực tế trên chiến trường, xe có thể chở tới 30-40 chiến sĩ, thể hiện khả năng chở người vượt trội.
Mặc dù có kích thước lớn, trọng tải của Zil-157 chỉ 3 tấn, giúp xe tăng khả năng vận hành trên địa hình phức tạp. Trong điều kiện bình thường, xe có thể kéo rơ moóc nâng tổng tải trọng lên 7,5 tấn. Ưu điểm này đã giúp Zil-157 thể hiện xuất sắc trên đường Trường Sơn, nơi địa hình hiểm trở và điều kiện thời tiết khắc nghiệt.
Một đặc điểm nổi bật khác của Zil-157 là bộ tời dẫn động trực tiếp từ động cơ ở đầu xe. Tời này giúp xe vượt qua những đoạn đường lầy lội, khó khăn nhất, đúng với phương châm “đến đích bất chấp mọi khó khăn” của nhà sản xuất.
Bên cạnh phiên bản gốc từ Liên Xô, xe Zil-157 còn có phiên bản sản xuất tại Trung Quốc. Trong những năm 1950, Liên Xô đã hỗ trợ Trung Quốc xây dựng ngành công nghiệp ô tô, và “Công trường ô tô đầu tiên” (FAW) đã cho ra đời phiên bản “Chinese Zil-157” mang tên Giải Phóng CA 30. Cả Liên Xô và Trung Quốc đều cung cấp cả hai loại xe này cho Việt Nam. Do là bản dập khuôn, phụ tùng của xe Giải Phóng CA 30 có thể dùng chung với xe Zil-157, giúp bộ đội Việt Nam dễ dàng sửa chữa và bảo dưỡng.
Zil-157 và Giải Phóng CA 30 có ngoại hình gần như giống hệt nhau, chỉ khác biệt ở ba đờ sốc hình vuông (Giải Phóng CA 30) thay vì hình tròn (Zil-157). Cả hai mẫu xe này đều được Quân đội Nhân dân Việt Nam sử dụng rộng rãi trong Chiến tranh Việt Nam, các cuộc chiến tranh biên giới và trong nhiệm vụ quốc tế tại Campuchia, cũng như tiếp tục phục vụ vận tải quân sự ngày nay.
Trong quá trình vận chuyển trên đường Trường Sơn, bộ đội Việt Nam đã sáng tạo làm thêm giá đỡ bằng tre, nứa để ngụy trang, tránh bom đạn của địch. Vượt qua hàng vạn km đường đèo, suối, ngầm dưới mưa bom bão đạn, những chiếc xe Zil-157 vẫn kiên cường tồn tại, minh chứng cho sự bền bỉ và trở thành những “người hùng việt dã” trong chiến tranh. Zil-157 cũng góp phần làm nên tên tuổi trung đội nữ lái xe Trường Sơn anh hùng. Những nữ lái xe Việt Nam nhỏ bé đã thuần phục những chiếc xe to lớn, không trợ lực lái, côn nặng, lốp to để chở hàng hóa và bộ đội vào Nam, vượt qua mưa bom bão đạn.
Chiếc xe này còn được nhạc sĩ Trần Tiến sáng tác thành bài hát “Tớ là Zil ba cầu” dựa trên bài thơ của Phạm Tiến Duật, với những lời hát mộc mạc, khỏe khoắn: “Tớ là Zil ba cầu/ Ấy, khỏe là Zil ba cầu/ Đại đội có mình tớ/ Nên quý như con đầu…”. Bài hát lan tỏa khắp các đơn vị, vang vọng trên rừng Trường Sơn, trở thành khúc ca tri ân những chiếc xe tải đã ngày đêm phục vụ chiến trường.
Ngày nay, dù tuổi đời cao, những chiếc xe Zil-157 vẫn tiếp tục phục vụ trong nhiều đơn vị quân đội, tham gia huấn luyện thời bình. Một số ít xe Zil-157 được thanh lý cũng trở thành đối tượng săn lùng của giới sưu tầm bởi độ hiếm và giá trị lịch sử. Hình ảnh xe tải quân sự Zil-157 gắn liền với những chiến công và huyền thoại Trường Sơn vẫn sống mãi trong lòng người Việt Nam. Dù thời gian trôi qua, với bàn tay và khối óc của người chiến sĩ, cùng khẩu hiệu “yêu xe như con, quý xăng như máu”, những chiếc xe Zil-157 vẫn được bảo dưỡng tốt, sạch đẹp, sẵn sàng làm nhiệm vụ khi cần thiết, tiếp tục viết nên trang sử hào hùng của mình.
Bình Nguyên (Xe Tải Mỹ Đình)
